Twierdza Modlin, znana niegdyś jako Nowogieorgijewsk, to imponujące umocnienia usytuowane w malowniczym regionie Mazowsza, gdzie spotykają się rzeki Wisła, Narew i Wkra. Zaledwie 30 km na północny zachód od stolicy Polski, Warszawy, leży ta monumentalna budowla, która jest jedną z największych oraz najlepiej zachowanych twierdz w kraju.
Struktura twierdzy jest wynikiem wielokrotnych przebudów, a jej architektura łączy w sobie elementy fortyfikacji z różnych tradycji: francuskiej, rosyjskiej oraz polskiej. Ciekawostką jest to, że budowla ta była broniona aż czterokrotnie w tak kluczowych momentach jak lata 1813, 1831, 1915 i 1939. Dodatkowo, w 1920 roku odbyły się na jej terenie intensywne walki w trakcie konfliktu polsko-bolszewickiego.
W trakcie swojej historycznej egzystencji, twierdzę obsadzały różne armie, w tym wojska polskie (z Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego oraz późniejszej Rzeczypospolitej), a także siły francuskie, saskie, wirtemberskie, rosyjskie i niemieckie (w tym II i III Rzeszy).
Warto dodać, że termin „Modlin tw.” odnosi się jedynie do cywilnej części, która współtworzy osiedle numer 6 Nowego Dworu Mazowieckiego, a jej adres pocztowy to 05-160. Zakres ten jednak obejmuje również Obóz Warowny, czyli fortyfikacje zewnętrznego i wewnętrznego pierścienia, które zostały wybudowane w okresie od lat 80. XIX wieku aż do wybuchu I wojny światowej. Twierdza kryje w sobie także inne dzieła obronne z różnych epok.
Na terenie fortecy znajduje się niezwykły budynek – cytadela, która pełniła niegdyś funkcję koszar wojskowych. Jej imponująca długość wynosi 2250 metrów, co czyni ją najdłuższym obiektem tego rodzaju w Europie.
Historia twierdzy
Od wczesnego średniowiecza do 1806. Pierwsze umocnienia i plany
Na przestrzeni dziejów, miejsce to odegrało znaczącą rolę z racji swojego strategicznego położenia, będąc węzłem komunikacyjnym pomiędzy Wisłą, Narwią oraz Bugiem. Już w XI wieku, za panowania dynastii Piastów, powstał tu warowny gród, który miał na celu zabezpieczenie tego obszaru.
Dalsze działania fortyfikacyjne miały miejsce w 1655 roku, kiedy to Mazowszanie, obawiając się najazdu szwedzkiego, zorganizowali obozowisko wraz z oszańcowanymi pozycjami artyleryjskimi, które broniły dostępu przez rzeki Wisłę i Bugonarew. Udział polskich sił w bitwie pod Nowym Dworem polegał na obronie przed szwedzkimi wojskiem przez dziesięć dni. Wykorzystując teren oraz wybudowane umocnienia, Polacy zdołali się wycofać, unikając całkowitej klęski.
Po zakończeniu walk, Szwedzi utworzyli własny oboz. W późniejszych latach, podczas wielkiej wojny północnej, prace fortyfikacyjne kontynuowały saskie wojska feldmarszałka Adama von Steinaua. Temat umocnień na tym terenie pojawiał się w różnych okresach, a w 1794 roku rosyjski generał Pietr Korniłowicz Suchtelen przedstawił plany budowy twierdzy „Zakroczym”, które jednak nie doczekały się realizacji.
1806–1815. Okres napoleoński. I obrona twierdzy w 1813
Budowa twierdzy nabrała tempa w 1806 roku, z inicjatywy Napoleona I, który 1 grudnia wydał rozkaz dotyczący ufortyfikowania Modlina oraz innych strategicznych miejscowości. W okresie Księstwa Warszawskiego, pomiędzy wiosną 1807 a latem 1812, zbudowano główne umocnienia. Twierdza składała się z bastionowego obwarowania oraz nieukończonych koron i różnych umocnień na przedmościach.
Prace nad fortyfikacjami z wykorzystaniem nowoczesnych technik zostały przeprowadzone przez francuskiego inżyniera, generała François de Chasseloup-Laubat. W trakcie trwających działań, w roku 1812, do budowy zaangażowano również wielu okolicznych chłopów. W roku 1813, po załamaniu napoleońskiej ofensywy i rozpoczęciu oblężenia przez oddziały rosyjskie, twierdza zdołała przez długi czas blokować ruch rosyjskich wojsk.
Obrona Modlina, prowadzona przez mix sił polskich, francuskich i saskich, trwała do momentu kapitulacji 1 grudnia 1813 roku, po długotrwałych walkach i ogromnych stratach.
1815–1831. Królestwo Polskie i powstanie listopadowe. II obrona twierdzy w 1831
W latach 1815–1831, podczas istnienia Królestwa Polskiego, twierdza zatraciła część swojej strategii obronnej. Stacjonowały tu niewielkie oddziały zarówno polskie, jak i rosyjskie. Jednakże w trakcie powstania listopadowego w 1831 roku, położenie danego punktu nie ograniczało jego znaczenia.
Po skutecznym przygotowaniu w obliczu konfliktu z wojskami rosyjskimi, dowództwo obrony przypadło generałowi Ignacemu Ledóchowskiemu. Po kapitulacji Warszawy, większość polskich wojsk poddała się. Już 9 października twierdza skapitulowała, stanowiąc jeden z ostatnich bastionów oporu.
1832–1883. Pierwsza rozbudowa twierdzy i okres stagnacji
Po likwidacji autonomii Królestwa Polskiego, w Modlinie i innych miejscowościach rozpoczęto rozbudowę fortyfikacji. Ostatecznym celem tych prac było zabezpieczenie wschodnich granic Rosji oraz przeciwstawienie się możliwym powstaniom. Wśród tych działań wyróżniała się budowa fortów w Warszawie, znanej dzisiaj jako Cytadela Aleksandryjska.
Modlin, przemianowany na Nowogieorgijewsk, zyskał także nowe umocnienia, zaprojektowane przez generała Iwana Dehn. W wielu aspektach twierdza zyskiwała na znaczeniu, jednakże brak nowoczesnych koncepcji w architekturze obronnej sprawił, że stopniowo stawała się przestarzała.
1883–1915. Twierdza fortowa
Pod koniec XIX wieku, czasy rozwoju militarnego wymusiły modernizację fortów. Początek prac przypadł na rok 1883, co było wynikiem narastających napięć międzynarodowych, związanych z rosnącą potęgą Niemiec. Zostały wzniesione nowe umocnienia, w tym pierścień fortów o dużym zasięgu, przeznaczony do obrony pola bitwy.
Zmodernizowane forty posiadały nowoczesne cechy, w tym architekturę opartą na trudnych wzorach fortyfikacyjnych. Pomimo tego, wiele obiektów nie zdążyło zostać w pełni ukończonych przed rozpoczęciem pierwszej wojny światowej.
1915–1918. Modlin w I wojnie światowej. III obrona twierdzy
W tragedii I wojny światowej, twierdza Modlin stała się miejscem kluczowe dla obrony rosyjskiej armii. W sierpniu 1915 roku zgrupowanie niemieckie podeszło pod twierdzę, prowadzone przez dobrze wyszkolonych żołnierzy. Po zaledwie kilku dniach intensywnych walk, twierdza skapitulowała z powodu problemów ze sprzętem i trudności w odbudowie umocnień, co było dowodem na słabości rosyjskiego przywództwa.
1918–1939. Twierdza Wojska Polskiego
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Modlin stał się centrala obrony polskiej armii. W czasie wojny polsko-bolszewickiej, fort przekształcił się w istotny punkt obrony w obliczu nadciągającego zagrożenia. W latach międzywojennych twierdza pełniła również ważną rolę administracyjną, stając się siedzibą wielu kluczowych jednostek wojskowych.
IV obrona twierdzy w 1939
Wrzesień 1939 roku przyniósł kolejne wyzwania dla Modlina. W obliczu niemieckiej inwazji, 8 Dywizja Piechoty oraz inne jednostki Armii „Modlin” podjęły obronę tego historycznego miejsca. Oblężenie trwające od 10 września do 29 września zakończyło się kapitulacją, śladem wcześniejszych konfliktów w przeszłości.
Okres powojenny
Po zakończeniu II wojny światowej, wielu z dawnych umocnień pozostało w stanie zubożenia. Mimo, że część z nich przekształcono w miejsca użytku cywilnego, jak i o stałej roli w obronności kraju, wiele obiektów zostało opuszczonych i uległo zniszczeniu. Obecnie na terenie twierdzy znajduje się port lotniczy Warszawa-Modlin, dawne lotnisko wojskowe. Liczne plany rozwoju mają na celu ochronę historii Modlina, z jednoczesnym wykorzystaniem w celach kulturalnych i turystycznych.
Obiekty twierdzy
W obrębie Twierdzy Modlin można dostrzec bogactwo różnych obiektów, które składają się na jej unikalną strukturę. Struktura ta przedstawia następujące elementy:
- cytadelę z przedmościami, w tym kazuńskiego i nowodworskiego,
- wewnętrzny pierścień fortów, obejmujący osiem fortów,
- zewnętrzny pierścień fortów, który składa się dziesięciu fortów, z tym że jeden z nich nie istnieje oraz siedem dzieł pośrednich, z których pięć również nie przetrwało do naszych czasów,
- obiekt zaplecza, w tym zespoły prochowni, magazyny oraz zabudowania koszarowe,
- pozostałości umocnień polowych oraz fortyfikacji polskich z 1939 roku.
Turystyka i zwiedzanie
Obecnie turyści mają możliwość odkrywania niektórych elementów twierdzy, zarówno w sposób indywidualny, jak i w ramach zorganizowanych grup. Wśród miejsc dostępnych do zwiedzania wyróżniają się: część koszar obronnych cytadeli, która obejmuje wieżę zachodnią, nazywaną Tatarską, a także fragment umocnień i zaplecza budynków, znanym jako Elewator, oraz Brama Ostrołęcka.
Oferuje się także możliwość eksploracji fortu X w Henrysinie. Dla entuzjastów historii, dostęp do innych fortów możliwy jest po wcześniejszym kontakcie z administracją danej instytucji zajmującej się ich zarządzaniem.
Na terenie twierdzy aktywnie działają organizacje takie jak Towarzystwo Przyjaciół Twierdzy Modlin im. gen. Ignacego Prądzyńskiego oraz Oddział PTTK – Klub Przewodników Terenowych „Bastion”, które oferują usługi przewodnickie oraz organizują wydarzenia dla grup. Dodatkowo, Fundacja „Park Militarny Twierdzy Modlin” zajmuje się organizacją imprez rekonstrukcyjnych, które przyciągają miłośników historii wojskowej.
Na terenie Twierdzy Modlin, w parterze jednej z carskich kamienic, które powstały pod koniec XIX wieku dla członków kadry oficerskiej, znajduje się restauracja, gdzie turyści mogą spróbować lokalnych specjałów.
Od 8 września 2012 roku, Twierdza Modlin oferuje także wyjątkową atrakcję turystyczną – szlak turystyczny Baśki Murmańskiej. To innowacyjne podejście do zwiedzania przyjmuje formę gry miejskiej, która szczególnie angażuje młodsze pokolenia, prezentując im zabytki twierdzy w atrakcyjny sposób.
Twierdza Modlin w filmie
Twierdza Modlin, będąca miejscem bogatym w historię, znalazła swoje miejsce w polskiej kinematografii. Wiele znanych filmów i seriali wykorzystało jej unikalną architekturę jako tło dla rozmaitych scen. Poniżej przedstawiamy wybrane produkcje, które zrealizowały swoje zdjęcia w tym malowniczym miejscu:
- C.K. Dezerterzy – prawie cała pierwsza część filmu oraz sceny koszarowe, mieszkanie von Nogaya, a także finałowa scena wyjścia z koszar,
- Kiler – scena obiadu w więzieniu,
- Pan Tadeusz – ekranizacja poematu Adama Mickiewicza, w której ruiny spichlerza w widłach Narwi i Wisły posłużyły jako zamek Horeszków, a wnętrza twierdzy ukazano jako paryskie mieszkanie Mickiewicza,
- Avalon Mamoru Oshii – ruiny spichlerza wykorzystano w jednym z plenerów,
- Oficerowie, odc. 12 – scena, w której przekazano Granta Toporowi,
- Przeprowadzki – w odcinku tej produkcji postój podczas przeprowadzki zrealizowano przed koszarami,
- Jutro idziemy do kina – scena przed bramą,
- Chrzest – scena przedstawiająca łowienie ryb w ruinach spichlerza,
- 1920. Wojna i miłość,
- 1920. Bitwa warszawska,
- Czas honoru – tereny wokół Wieży Czerwonej jako angielski oboz szkoleniowy oraz klub garnizonowy jako kwatera niemieckich oficerów,
- Hans Kloss. Stawka większa niż śmierć,
- Ekstradycja – w ruinach spichlerza nakręcono scenę spotkania Halskiego z Jerzym, byłym szefem UOP,
- 1983 – pozostałości mostu przy Bramie Dąbrowskiego jako miejsce pochówków,
- Nowy Dwór Mazowiecki. Twierdza śmierci – film dokumentalny opowiadający historię morderstw grupy modlińskiej na początku lat 00.
Powyższe tytuły tylko ilustrują, jak bogate jest dziedzictwo tego miejsca. Nie można zapominać, że jego unikalny charakter sprawia, że Twierdza Modlin często przyciąga twórców filmowych, stając się centrum inspiracji w wielu produkcjach.
Przypisy
- Pomoc dla Ukrainy. Twierdza Modlin szykuje koszary dla uchodźców. w: Onet [dostęp 13.04.2022 r.]
- Śladami II wojny światowej w Polsce [online], Onet Podróże, 31.08.2020 r. [dostęp 26.03.2023 r.]
- AMW: znalazł się nabywca na Twierdzę Modlin. w: „Gazeta” [dostęp 13.08.2013 r.]
- Cytadela Twierdzy Modlin – najdłuższy budynek Europy. poznajpolske.onet.pl.
- Początki aeronautyki wojskowej. W: Hubert Mordawski: Siły powietrzne w I wojnie światowej. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2008 r., s. 12.
- Lech Królikowski: Twierdza Warszawa, Warszawa 2002 r., s. 163–167.
- Według badań Ryszarda Bochenka koszt rozbudowy twierdzy w latach 1883–1915 wyniósł około 30 mln rubli – Ryszard Bochenek: Twierdza Modlin, s. 290.
- Dziennik Rozkazów Ministra Spraw Wojskowych Nr 8 z 24.03.1928 r., poz. 97.
- Mikołajczyk 2010 r., s. 95–96.
- Twierdza Modlin Cytadela – 40 km od Warszawy – Nowy Dwór Mazowiecki. Agencja Mienia Wojskowego. [dostęp 14.07.2009 r.]
- Twierdza Modlin – Cytadela. amw.com.pl. [dostęp 09.10.2008 r.]
- Samuel Puffendorf: De rebus a Carolo Gustavo Sveciae rege gestis commentariorum libri septem, Norymberga 1696 r.
- E. Dahlberg: Vera Delineatio Castrorum Suecicorum prope Nowodwor.
- L. Gajewski i inni: Grodziska Mazowsza i Podlasia, Warszawa 1976 r., s. 169.
- a b c Mała Encyklopedia Wojskowa ↓.
Pozostałe obiekty w kategorii "Inne obiekty":
Kościół Świętego Michała Archanioła w Nowym Dworze Mazowieckim | Parafia św. Michała Archanioła w Nowym Dworze Mazowieckim | Modlin-Twierdza | Spichlerz nad Narwią | Stadion Świtu Nowy Dwór MazowieckiOceń: Twierdza Modlin